Vit hava tað so ræðuliga gott – happingin kann bíða til 2015

 

Eg hoyri at Bjørn Kalsø, landstýrismaður í mentamálum sigur, at ein nýggj kanning, skal setast í verk komandi ár at gera eina støðulýsing av happingini í fólkaskúlanum. Nú er tað bara so, at hatta er ikki garantiur fyri nøkrum sum helst. Longu í 2007 siga vit í tilmælinum um átøk móti happing (s.7):

Í kanningini hevur Granskingardepilin eisini gjørt samanberingar við kanningarúrslit hjá HBSC (Health Behaviour in School-aged Children), eitt granskingarsamstarv, skipað undir WHO, sum fatar um 41 ymisk lond. Hesar samanberingar vísa, at Føroyar, samanborið við onnur lond, liggja í ovara endanum, tá talan er um happingartíttleika. Av tí, at tað er ymist, hvussu fyribrigdið happing verður tulkað og viðgjørt í teimum ymisku londunum, so skulu hesar samanberingar tó tulkast við varsemi.

 

Tilmæli:   Mælt verður til, at ein kanning verður gjørd eftir sama leisti og í somu árgangum á vári í 2010 til tess at staðfesta, hvørt tey tiltøk, sum nú verða sett í verk, hava munað nakað í arbeiðinum við at basa happing millum næmingar í fólkaskúlanum   Mælt verður til, at Føroyar lutaka í HBSC-kanningunum

 

Í 2011 søkja eg, og ein starvsfelagi mín, fólkaskúlagrunnin um stuðul til eina verkætlan í samstarvi við DCUM (Dansk Center For Undervisningsmiljø) at gera eina skipan, soleiðis at tað fór at bera til, digitalt, at kanna trivnaðin í skúlum okkara og happingina, tá ið tørvur var á tí, ja, dagligt um neyðugt. Hetta var púra í tráð við tilmælini frá 2007, og hevði nevndin tá eisini fund við Per Schultz Jørgensen, professara og táverandi formann fyri danska Barnaráðnum, hesin hevði eisini tætt tilknýti til DCUM. Endamálið við fundinum var at seta hesa skipan í verk í Føroyum, í eini føroyskari útgávu, ið hevði loyst nógvar truppulleikar hjá okkum. Hetta vísti seg ikki at verða nakar trupulleiki, um vit vildu tað. Og hvat varð so úrslitið av umsókn okkara, ja, Fólkaskúlagrunnurin valdi enn einaferð at stuðla eini ætlan, ið hevði okkurt við lesing at gera. Vit kunnu ikki júst siga, at lesing ikki hevur verið í fokus síðani Pisakanningina í 2005, men kortini skuldi tað enn einaferð upprioriterast.

Í tilmælinum frá 2007 siga vit eisini, í eini lýsing av fyribrigdinum happing (s.4.):

Meðan Olweus mest hellir til, at orsøkin til happing er ymisk psykologisk persónseyðkenni hjá happaranum í mun til umhvørvið, so hella aðrar fatanir til, at tað er sjálvt umhvørvið, ið er “sjúkt”. Víst verður á, at offrini koma úr umhvørvum, har nógv happing er, at sosiali bólkurin ikki rúmar øllum børnum, tí skal arbeiðast við trivnaði og sosiala umhvørvinum í bólkinum og á stovninum.

Longu tá vita vit, at eitt heilt nýtt paradigma er á veg um, hvussu vit fata orsøkirnar til happing og hvat eigur at gerast. Tann seinna fatanin er so tann, ið flest øll taka undir við nú, og hesum vísa vit long á í 2007.

 

Sum dømi, so sigur Red Barnet á heimasíðu síni, at happing er:

Mobning handler ikke om enkeltindivider, men om dynamikker i gruppen

Kortini, so velur Mentamálaráðið at skipa fyri eini rúgvu av skeiðum fyri fólkaskúlalærarum við Helle Høiby, ið umboðaði eina fatan, ið var á veg út. Sjálvur mælti eg frá hesum og mælti til, at vit fylgdu teirri allar nýggjastu granskingini og vitanini um happing.

 

Eingin kann hava nakað ímóti eini nýggjari kanning, men seinast tók hon – minnist meg rætt – ca. eitt ár. Fara vit so í gongd í 2014, so hava vit eitt úrslit í 2015, og álvaratos,  hvussu nógv happing sleppur ikki at fara fram uppá tvey ár. Hetta er, sum tá ið politikarar svara: “Vit fara at seta eina nevnd at kanna málið”. Hvussu nógvar nevndir hava vit ikki havt, uttan at nakað er hent. Einasta, ið hjálpir í hesum máli er handling og aftur handling – ikki í morgin men í dag.

Tað er bara at hygga eftir grannalondum okkara, av teimum vita vit, at happingin ongantíð verður bast endaliga, einastu ráðini eru at hava tiltøk í gongd allatíðina. At kanna einaferð afturat ger, at vit fáa eina lýsing av støðuni tá, umleið 2015. Kann sjálvandi verða,  at Føroyar eru eitt undur ella undantak millum lond, at eingin happing er her. Men eg eri bangin fyri, at so er ikki.

Høvdu vit fylgt tilmælinum frá 2007, so høvdu vit eina støðulýsing hvørt ár av happingini. Um nakað gerst betri av at fáa eina nýggja kanning í 2015, og kanska enn einaferð uttan handling, ja,so ber tað til at ivast í um ein slík kanning er til nakra nyttu, men kanska bert enn ein umbering fyri einki at gera.

 

 

 

 

 

 

Ein strokin happibólkur og ein persónligur “vitnisburður”

Seinastu dagarnar hevur verið  nakað av uppmerksemi, um ein bólk móti happing á fjesbókini. Hetta vóru nøkur ung í 15 ára aldri, ið sum part av einum prosjekti á skúla teirra, royndu at gera nakað ítøkiligt við happingina í samfelagi okkara, ið eftir øllum kanningum at døma er greflig. Eftir fáum døgum vaks bólkurin til umleið 8000 limir, og ótalligar søgur um happing vórðu lagdar út frá happiofrum. Sjálvandi hendi eisini tað, at summi  gjørdust ill: "Hatta passar ikki, eg havi ikki happað nakran". Men lat tað fara, tí óteljandi søgurnar eru eitt tekin um, at okkurt er ravruskan gali í okkara samfelag. Nú hava hesi ungu so valt at steðga bólkinum, tí tey stutt sagt ikki kundu yvirkoma hann longur og partvís vóru fyri ónøgd frá illum fólki. Men tað, at tað hevur nomið so djúpt, sigur okkum, at hetta er nakað flest øll kenna aftur og vita nakað um, altso happitrupulleikin hjá okkum.

 

 

Eg haldi, at eg kenni hasar mekanismurnar aftur, ið eru farnar í gongd í hasum bólkinum. Orsøkin til, at eg kenni  tað aftur er, at eg eisini kenni trupulleikan innanífrá. Eg havi roynt at vera fyri grovari happing, sum vaksin. Tað, sum hendir er, at tú missir álitið á øllum umhvørvinum rundan um teg, tí tey einki gera við happingina. Happarin og eltibløðrurnar eru har, og halda áfram við teirra happing,  tað er so tað. Men øll hini, ið ikki luttaka í happingini, men bara tiga, men heldur einki gera, tey kunnu gerast ein trupulleiki í tí støðuni. Tað kann gott verða, at tey ikki síggja happingina ella halda seg eiga lut í henni. Men hjá tí, ið verður happaður – í teirri støðuni – er ringt at skyna á, hvat er upp ella niður, tú missir sjálvsvirðing og sjálvsálit, og tú missir grundleggjandi álitið á tíni medmenniskju, og  heldur at øll eru uppií happingini, tí eingin ger nakað við tað.

Tað, sum síðani hendir hjá tí happaða er, at tú vendir tað inneftir. Tú hevur nokk sjálvur ábyrgdina, soleiðis, sum tú ert skrúvaður saman, tað verður skomm at siga frá tí, tí tú jú sjálvur hevur ábyrgdina av happingini. Akkurát sum hjá insestofrum,  kann tað liggja burturbeint í fleiri ár, men tað gnagar allatíðina og vil fram.

So leingi vit ikki hava eina betri skipan, at taka hond um happingina, so fer hatta at henda, tá ið slúsurnar verða latnar upp – so kemur tað oftani at kennast óneyðuga ógvusligt.

Nú eri eg vaksin og havi stóra vitan um happing, og kortini havi eg tað so trupult við tí, mær hevur verið fyri, eg kann bara gita, hvussu ringt tað er hjá børnum og ungum.

Sum so, kunnu vit loysa hatta problemið, um vit frá barnsbeini av læra, at vit øll hava medábyrgd av happing og at steðga henni, eisini tey, ið ikki eru við í happingini – har eru vit so tíanverri ikki enn, men høvdu kunnað verið, um tilmælini í  happiálitinum frá 2007 vórðu fylgd.

Men vit skulu minnast til, at tann happaði ongantíð hevur ábyrgdina av happingini – reaktiónin er menniskjanslig.

Bara fyri at eingin misskiljing skal verða, so er mín áhugi fyri happispurninginum væl eldri enn míni egnu upplivilsir, eg hevði arbeitt við tí í nógv ár frammanundan happingini av mær sjálvum,  ið fór fram árini 2006 – 2009.

Um at vera ræðuliga glaður og samstundis ræðuliga tristur

“Sorrig og glæde de vandre til hobe”

Thomas Kingo 1681.

 

Er tað nakar longur, ið ikki skilur, hví fólkatalið minkar og tey ungu ikki vilja koma heim aftur. Í morgun fara avvarðandi at eldri á bústovnunum at ganga mótmælisgongu at handa landsstýriskvinnuni mótmælisskriv um ábyrgdarleysu skerjingarnar á eldraøkinum – og starvsfólkini, ið eiga at vera tey fremstu at verja tey eldru, hava fingið munnkurv .

 

 

Gerst  tú sálarliga sjúkur,  er lítil og eingin  hjálp at heinta, psykiatriska økið er um at hokna, og er vanvirðisligt fyri tey, ið sjúk eru , og skulu vera har, hóast alt starvsfólkið ger teirra skyldu hvønn tann einasta dag,  og nú seinast, so feldi samgongan eitt uppskot um eitt alneyðugt Fountain House.

 

 

Fólkaskúlaøkið er nú  so ógvusliga niðurskorið,  at nú merkist tað væl hjá teimum, ið eru ringast fyri – hóast lærararnir hvønn dag  royna at gera teirra besta. Niðurskurður í fólkaskúlanum gongur altíð fyrst útyvir tey, ið hava tørv á mestu hjálpini frammanundan og hava størstu trupulleikarnar. Happingin er umfatandi í skúlunum og í hesi støðu ætla myndugleikarnir, at enn fleiri børn skulu ganga har í forskúla.

 

 

Eitt gleðiligt er, at Norðurlandahúsið, ið fyri pengar úr hinum Norðurlondum, hevur ríkað okkum gerandisdagin og gjørt hann til sunnudag í tretivu ár, í dag fyllur. Almennu umboðini fyri landsstýrið fara allarhelst at flyta fram røðu um stóra týdningin av mentan, samstundis við at tey skerja føroysku mentanina niður at pínumarkinum.  

 

 

Men allir føroyingar skulu hava eitt stórt tillukku við Norðurlandahúsinum, ið lýsir upp í sjálvgjørda myrkrinum hjá okkum, og ikki minst ein heilsan til allar føroyingarnar í útlegd, ið ikki kunnu vera saman við okkum í dag og fegnast saman við okkum– vit sakna tykkum hvønn dag.

 

Ein tilkomin mannligur “feministur” ógvast

 

Í 1973 kemur út søgubók eftir Christian Høj, Søga Okkara II. Drúgt lív hevur henda bók havt í søguundirvísing okkara. Hon kemur út aftur í 1999 í eini endurskoðari útgávu. Sjálvur haldi eg, at útgávan frá 1999 ikki hevur broytingar av týdningi, einasta er, at hon er meira tjóðskaparliga dæmd, enn tann hjá Høj í 1973. Christian Høj var sambandsmaður. Men tað var ikki tað, eg hevði uppá hjartað, men eitt brot í søgubókini hjá Høj, ið føroysk børn hava havt til upplýsingar og dannilsi í nú meira enn eitt ættarlið. Hetta er á s. 116. kapitlið eitur “Teir bygdu hetta land” og byrjar við:

“Øll kenna vit yrkingina hjá H.A. Djurhuus um teir, sum bygdu hetta land”. Og so kemur ein uppremsan av stórmenni í søgu okkara, alt frá Svabo til Ingálv av Reyni, og móti endanum av kapitlinum sigur Christian gudsóttandi: “Og kemur tú, drongur ella genta, at ognast tað ídni, tað arbeiðssemi og tann gudsótta,  fedrarnir áttu, so kemur tann steinurin, stórur ella lítil, sum tú kemur at laða aftrat søgu okkara, ikki at smæða seg burtur.”

 

Altso gentur og dreingir skulu vísa virðing fyri teimum monnum, ið hava bygt landið. At tað eru konur, ið hava borið teir undir belti í nýggju mánaðir, og kanska havt eitt pikkalítið sindur at siga viðvíkjandi uppvøkstri teirra og havt ávirkan á hana, verður ikki nevnt við einum orði. Heldur ikki eru tað nakrar konur, ið hava verið við til at bygt okkara land. Eitt sjálvstøðugt lív tykjast tær ikki at hava havt, men bara sum viðfesti til hesar mennirnar, ið hava bygt land; rokni við, at onkur hevur vaskað undirbuksurnar hjá teimum.Og vanligt arbeiðsfólk, hvørki kvinnur ella menn, hava bygt land sambært hesi søgubók.

 

So vit kenna øll sangin: “Teir bygdu hetta land” Ella gera vit??

Tit, sum í fjøru fóru
at skera tara har

og taraleypin bóru

langt inn um hagagarð.

Tit, sum við haka gingu

um mýru, eyr og sand

og korn at næla fingu,

tit bygdu hetta land.

 

Tit, sum við ár í hendi

so mangan ódnardag

á hesum strondum lendu

við hógv og góðum lag,

tit veiddu fisk av grunni

og slitu hungurband,

fyri hvønn plink, tit funnu,

tit bygdu hetta land.

 

 Tit liva ei í søgum

sum teir, ið brutu garð;

tó móti hæddum høgum

hvør yrkisdagur bar,

tí tykkar strev og stinni

tað sløkti hungursbrand,

og tykkar ríka sinni

tað bygdi hetta land.
 

Tað vóru ikki hjálmar

og ikki lúðraljóð,

tað vóru tykkar sálmar

og tað, í tykkum bjó,

sum gjørdi hesar heiðar

og eyr og hagasand

til gróðrarbúnar teigar.

Tit eiga hetta land. 
      
 

Sum sæst, so er sangurin í veruleikanum um tey, ið ikki liva í søguni: Tit liva ei í søgum. Hetta er um tey og ikki teir. Ikki tykkum at siga, konfólkayrkið er nú heldur ikki serliga sjónligt í yrkingini hjá Hans Andrias, men latið okkum siga, at tað er eitt tíðartekin, yrkingin er frá 1934. Sama kann sigast um Christian Høj, hann er føddur í 1904, og hevur neyvan verið serliga merktur av javnstøðu og feminismu. Í 1979 spyrji eg sjálvur Christian um hatta við sanginum, og hvussu hann brúkar hann, satt at siga, so svarar Høj mær, at tað ikki ger mun, hann skilur ikki pointið hjá mær.

 

 

Eg havi í seinastuni stríðst við ein fyrilestur um Kristin í Geil, sum eg so helt herfyri. Sum so mong onnur, so hevði Kristin, undarligt nokk, eisini eina mammu, ið harafturat er kvinna, Betti í Geil. Henda Betti er dóttir Kristin Holm, ið var sonur Niels Lassen Holm, ið var prestur í Kvívík fyrst í 1800.
 

 

 

Pápi Kristin var Djóni í Geil. Nú er tað so, at ikki hevur verið trupult at finna upplýsningar um mennirnar í ætt hansara, bæði í móður og faðirætt, men kvinnurnar? Jú, summar teirra verða nevndar, sum møður, men nær tær eru føddar og deyðar o.s.fr. nei. Eg veit at eg finni upplýsingar um Betti í Geil, um eg spyrji meg fyri hjá familju, men hví er hon ikki eksisterandi í almennum keldum? Hevur hon ikki havt týdning fyri uppvøksturin hjá Kristin í Geil? Menninar ber teir flestu til at finna í almennum keldum, men kvinnurnar nei, tær eru ikki til. Í flestu keldum eru kvinnurnar eitt slag av viðfesti til mennirnar, um tær í heila tikið verða nevndar.

 

Nú hoyri eg til eitt ættarlið  av monnum, ið havi mínar røtur og eri kálvføddur millum bæði danskar og føroyskar reyðsokkar í Keypmannahavn fyri mongum árum síðani, og eg havi ikki bara gott at bera tí. Men hóast tað, kann eg ikki lata vera við at undrast yvir, hvussu kvinnur eru viðfarnar í søgu og almenni okkara og eru fyri vanbýti.

 

 

Um tað er broytt? Ja, vit hava javnstøðunevndir o.s.fr., men er hugburðurin broyttur? Mangan, tá ið tú hoyrir orðaskiftið á løgtingi, ivast tú. Hvørja virðing, menninir hava fyri kvinnunum í løgtinginum, sóu vit, tá ið eitt mál um forskúlar var uppi at venda, Gunvør Balle hevði sett ein fyrispurning um málið. Menn, bæði úr andstøðu og samgongu, skundaðu sær kropp á kropp úr tingsalinum, meðan málið var til viðgerðar. Eitt mál um børn, ført fram av kvinnum, hevði allarhelst ikki áhuga millum hesar menn, hetta var ikki um tosk á vaðskítabankanum.

Tingsalurin, tá ið fyrispurningurin hjá Gumvør Balle verður svaraður

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Umsorganarsvikin seyður í Kollafirði

Eg gerist meira og meira stúrin um seyðin í Kollafirði. Tað er fyri mær, sum um hann ongan góðan eigur, ið gevur honum eina góða og mennandi seyðauppaling og avbjóðingar í gerandisdegnum, soleiðis at hann fær eitt gott seyðalív.

 

Tað byrjar oftani longu í rundkoyringini á Langasandi, har gongur seyðurin tíðum á biti í miðjuni í sjálvari rundkoyringini, ikki so, tað er sera dekorativt, og verður ofta fotograferað av ferðafólki, men sigið mær, hevur hasin seyðurin einki betri at taka sær til um dagarnar, enn at ganga og mala í eini rundkoyring, er einki líkinda tilboð til henda seyð?

 

 

Men verri gerst, longri út eftir fjørðinum tú kemur, komin á Kjalnes byrjar at verða heilt álvarsamt, har ganga stór fylgi og mala einsamøll fram við vegnum, og við hvørt á sjálvum vegnum; men allarverst stendur til við seyðinum  norðuri í Sundinum, hann sær út til at búgva fram við vegjaðaranum norður til Landsfjósið.

 

 

Tað tykist mær, at hasin seyðurin, er vánalig fyrimynd fyri tey smálomb, ið nú verða lembd, sigið mær eitt, taka ærnar í Kollafirði sær als ikki av lombum sínum? Um skamma stund fara vit at uppliva kát smálomb spælandi á vegunum har norðuri, uttan at upphavini gera tað minsta fyri at forða fyri tí ella læra lombini at uppføra seg, sum seyður skal í ferðsluni.

 

Men er tað løgið, at foreldini ikki duga, tá ið tey sjálvi ikki duga seyðaskikk og allarhelst eisini sjálvi eru uppalda av seyði, ið ikki hevur dugað at tikið sær av teimum, hatta er allarhelst sosialur arvur.

 

Eg veit ikki rættiliga hví støðan er sum hon er, men lítil ivi er um at fleiri av seyðunum har norðuri ikki hoyrir heima í einum “normalum” fylgi, tey krevja so nógva tíð, umsorgan og læring, at nógv teirra krevja serlig tiltøk, so kanska vit skulu skipa fyri onkrum slagi av serfylgi til henda ólátaða seyðin, ið so kann ganga á einum avmarkaðum øki, undir leiðslu av pedagogiskum óm og onkrum einstøkum veðri, so seyðurin ikki gerst kynsvillingar, sum øll vita, er tað ein  herviliga smittandi sjúka.

 

Men eg veit ikki, hatta loysir ikki hitt problemið við ólátaða seyðinum í Kollafirði, ið ikki heldur seg til tey øki, har hann eigur at vera, men gongur og melur allastaðni, við vanda fyri at skøva bilin hjá mær.
 

 

Mær er fortalt, at seyðaeigarar har eru sæddir fóðrandi seyðin út gjøgnum vindeyguni á bilum sínum, tað er kanska tí hasin seyðurin gongur allan dagin fram við vegjaðaranum og jarmar eftir hvørjum bili.

Hevur mann fyrr hoyrt um slíka ábyrgdaleysa seyðauppaling? Slíkur seyðu átti at verði settur heiman beinavegin. Kanska sendur til fosturs í Hósvík ella Hvalvík/Streymnesi, har seyðurin er fyrimyndarligur og skikkar sær væl.

Nú, eg eri framkomin, har eg skal, tykist mær so hjartaliga synd í seyðinum í Kollafirði, ið gongur fyri vág og vind, ikki minni nú eg síggi hvussu væl látaður seyðurin er aðrastaðni í landinum. Hatta er ein trupulleiki, ið má loysast í skundi, so eg skjóti upp, at landsstýrið í stundini setur eina skjóttarbeiðandi nevnd – eini tvey trý ár man tað fara at taka - av hægstu embætisfólkum landsins, at gera eitt álit um, hvussu ið vit best fáa loyst trupulleikan hjá seyðinum í Kollafirði, síðani skal pallborðsfundur skipast í Norðurlandahúsinum, har allir flokkar fáa høvi at siga sína meining um vandamálið.

 

Síðani kunnu vit fara til verka at hjálpa seyðinum í Kollafirði.

 

 

Mæh!