Elita og eliterur

Nógv hevur verið frammi um elitu í seinastuni, serstakliga um elituflokkar í fólkaskúlanum, hetta kemur lutvíst av fótbóltsflokkinum í kommunuskúlanum, og lutvíst av, at summi halda, at tey, ið eru væl fyri fáa ov lítið burturúr í fólkaskúlanum, sum er.

Latið okkum nema eitt sindur við hugtakið elita. Tað er soleiðis, at lærarar (og sostatt skúlar og skúlahugsanir) og journalistar,  ber til hjá flest øllum at diskutera og hava eina meining um. Hetta kemst eyðvita av,  at øll hava sínar royndir á hesum økjum, tí eisini meiningar. Øll, bæði leik og lærd.

Tað ger tað øgiliga ringt at hava eina professionella fakligheit á hesum økjum, men hinvegin er tað ógvuliga avbjóðandi, tí at tú verður noyddur til at gera tínar hugsanir greiðar, og at kunna tosa við fólk av øllum slagi. Vansin er, at tað oftani er ringt at føra eitt fakligt kjak á høgum støði, tí tað verður blandað við persónligar holdningar, har tann einstaki tekur støði í egnum upplivilsum. Tað er tað ikki nakað galið í, men nettupp tí tað eru persónligar upplivingar, forðar tað oftani fyri einum meira prinssippiellum kjaki.  

Hinvegin so er tað so øgiliga nógv í okkara samfelag, har elitur í tí dulda taka avgerðir okkar vegna, avvgerðir, ið oftani eru púrasta ógjøgnumskygdar, tí tað ikki hevur verið opinleiki um fortreytirnar fyri avgerðunum, dømini eru legio.

Hetta er til stóran skaða  fyri okkara fólkaræði, tí hevur fólkaskúlin eisini til uppgávu at danna til demokratiskar samfelagsborgarar, soleiðis at øll fáa møguleika fyri luttøku í demokratinum og sostatt samfelagskjakinum og dannilsinum.

Finski skúlin, ið verður tikin fram, sum dømi um ein góðan skúla, er eyðkendur av, at duga væl at fremja javna, at lyfta øll upp við, eisini tey, ið hava onkran trupulleika, sosialt ella kognitivt at dragast við.

Tann ivi, ið er um hugtakið elitu í Norðurlondum, stavar nokk frá tí hugsjónarliga og politiski bardaga, ið var stóran part av farnu øld í Europa.

Tyski filosoffurin og sosiologurin Adorno (1903-69) sigur, í ein kendum fyrilestri frá 1946, at elitera týska skúlaskipanin var beinleiðis orsøkin til ta vannlukku, ið Týsland kom sær í. Innan skúlaskap lærdi Týskland ikki nógv, tann skúlaskipan tey hava enn, skilur heilt týðuliga fólkið sundur í ein yvirklassa og ein undirklassa.

Við síðina av hesum, meira ella minni eliteru rákum í Europa, vóru mótrák, serstakliga í tí sosialdemokratiska Norðureuropa, her viðurkennur mann, at vit øll eru ólíka, men at vit øll skulu hava líka møguleikar í verðini. Í skúlanum loysir man dilemmaði við ikki at dyrka elituna, men við at royna at skapa eina skúlaskipan, ið gevur líka møguleikar fyri øll.

Hetta er ein nógv truplari leið at ganga, tí tað er so øgiliga lætt at býta fólk eftir evnum, men mann gloymir bara, at evni ikki eru nakað givið, tað er nakað samfelagsskapt, tann søgan vit eru samd um at fortelja um hvat er evni, er evni; tað narrativa. Harafturat er tað ikki sørt sosialt bundið. Besta dømið mann vera hvussu tað hevur borið til seinastu øldina, at givið flest øllum eina nøktandi skúlagongd.

Um vit aftur hyggja eitt sindur eftir finska skúlanum, so er hann eyðkendur av, at har er ikki sundurbýti eftir førleika, niveaudifferentiering kemur ikki fyri fyrenn  eftir 10 flokk, harumframt verður ógvuliga nógv gjørt fyri at stuðla næmingum við vánaligum fortreytum.

Sum franski sosiologurin Bourdieu (1930 – 2002 ) so rætt vísir á, er tað sum oftast  sosiali og kulturelli kapitalurin hjá tær, ið avgerð hvussu tú klárar teg í skúlanum og samfelagnum. Sjálvt í einum “líkheitssamfelag” sum okkara, gera tey viðurskifti, ið Bordieu peikar á, seg galdandi.

So tvey  politisk og pedagogisk høvuðsrák,  hava alla farnu øld, og nokk enn,  barst um sannleikan og ta røttu frásøgnina. 

Tað sosialdemokratiska prosjektið hevur verið at bróta ójavnan, meðan tað borgarliga hevur verið at varðveitt tann elidu fremjandi skúlan, við tí góðsi av elitarismu, tað hevur havt við sær.

Konsensus hevur nokk verið í øllum teimum Skandinavisku londunum leingi, um allar teir variantar av eindarskúlanum vit hava. Hann er partur av vælferðarsamfelagi okkara, og grundarlagið undir tí.  

Tú kanst vera  ósamdur ella samdur, tað er ein onnur søk. Taka vit til dømis borgarligu donsku stjórnina seinastu 10 árini, so hevur hon roynt alt, ið stóð í hennara valdi at niðurbóta eindarskúlan, hetta hevur verið eitt politiskt prosjekt, krógvað við pedagogiskum argumentum.

Men konsensus um eindarskúlan í Norðurlondum hevur verið so sterkur, at enn anir hann í ymiskum formum í øllum Norðurlondum.