"Eingin er fullspottaður..."

 

Eitt orðafelli er til á føroyskum, ið sigur soleiðis: ” Eingin er fullspottaður,  fyrr enn hann spottar seg sjálvan.”

 Hetta orðafellið kom mær í hug, tá ið eg sá hesa fráboðan:

 

Fólkavald

Alment tiltak verður leygardagin 16.11. kl. 14:00

Byrjað verður í Løgtinginum.
Súsanna Danielsen, løgtingsstjóri, tekur ímóti, vísir runt og greiðir frá.

Kl. 15:00 hevur Jóannes Hansen, cand. mag. og valserfrøðingur, framløgu um val, valskipanir og vald í Losjuni á Tinghúsvegnum.
Síðani verður bólkakjak og samanumtøka.
Tiltakið er av kl. 18:00

Tiltakið er ókeypis.

Fakfeløg, áhugafeløg og ungmannafeløg

 

Tað er ikki hissini umboð - hesin seinni luttakarin - fakfeløgini velja sær til framsøgumann. Eg sat sjálvur sum nevndarlimur í fakfelag, tá ið hesin var leiðari fyri stórum almennum útbúgvingarstovni.

Bæði meðan eg sat sum nevndarlimur, og áðrenn, vóru tað ikki fáa mótmæli, fakfelagið eg umboðaði, skrivaði um tey brot á okkara sáttmála, ið fóru fram undir hansara leiðslu. Og ikki minni tað stríð, paraplyfelagsskapurin, ið vit vóru partur av,  høvdu við hendan luttakaran fyri sáttmálabrot, fyri fyrilitarleyst at skúgva til viks ásetingar í sáttmála okkara og ikki at halda starvsfólkapolitikkin hjá tí almenna.

 

Hesi mótmæli vóru ikki bara skrivaði til hansara persónliga, men eisini til lønardeildina hjá Fíggjarmálaráðnum, Mentamálaráðið og til táverandi rektaran fyri Fróðskaparsetur Føroya, umframt fundir við partarnar, ið varðaðu av.

Ikki minni mælti fakfelag mítt frá at søkja størv á stovninum, hann var leiðari á, so leingi sáttmálin ikki varð hildin og starvsfólkapolitikkurin hjá landinum ikki fylgdur.

 

 

The answer is blowin' in the wind.

 

 

Í Danmark er í løtuni stór gøla av, at fyrrverandi statsministarin, Lars Løkke Rasmussen, hevur verið í so flottur uppá tað, tá ið hann hevur ferðast fyri altjóða stovnin Global Green Growth Institute (GGGI). Hann hevur ikki gjørt nakað ólógligt,  men kortini verður sett spurnartekin við hansara dømikraft og moralska habitus at vera forseti í eini komandi danskari stjórn. Orsakað av gøluni hevur vinstriflokkurin eisini beinanvegin mist atkvøður. Men sigast skal, at kortini hevur Lars Løkke Rasmussen verið so at sær komin, at hann umgangandi hevur biðið um umbering.

Nú er tað hann hevur gjørt fyri piparnøtur – orsaka orðið – at rokna, í mun til hvat, ið føroykir politikarar kunnu gera uttan tað stóra hóvastákið. Beint nú er tað løgmaður okkara, ið dag og dagliga verður avdúkaður fyri at fara ógvuliga lætt um sannleikan, meðan hann, hóast tað, verður stuðlaður av eini samdari samgongu, eisini teimum kristligu, sjálvt um teir áttu at kent áttanda boð: tú eigur ikki at bera rangan vitnisburð. Millum stuðlarnar eru so eisini tveir, ið sigast vera javnaðarmenn og ein frákoyrdur landsstýrismaður, ið beint nú er upphavið til aktuellu gøluna, sjálvt um tað eiga at vera fá, sum frá er liðið, ið vita hvat er upp ella niður í øllum hesum m.a. orsaka av ósannindum og undanførslum.

 

Er nakar komin við eini umbering? Nei, so eiðasørt, tí tey síggja ikki sjálvi, at tey hava gjørt nakað galið. Lars Løkke Rasmussen undirgrevur neyvan danska fólkaræðið við sínum býttisliga atburði, allar hægst skaðar hann seg sjálvan. Tíanverri kann ikki tað sama sigast um okkara politikarar.

Tað einasta vit við visssu vita er, at tað ravruskandi galið við fólkaræðinum í Føroyum.

Sum so er tað einki nýtt í tí, at landsstýrið og løgtingið gongur á odda í at undirgrava okkara fólkaræði, tað eru vit so von við. Tað fær heldur ikki stóregis ávirkan á atkvøðurnar hjá hesum fólkum og flokkum, ið eru ein hóttan móti demokratinum. Fólk eru so von við tað, at tey neyvan leggja tað tilmerkis, hvussu stórt hóttafallið er.

Men tað kann bert merkja, at spillan er allastaðni í samfelagnum, at sóttin er ein partur av fólkinum.

So kunnu vit spyrja okkum sjálvi,vit, ið eru tilkomin: Hvar hava vit svikið?

 

Í endamálsorðing fólkaskúlans stendur:

 

 § 1.  Stk. 3. Hann skal búgva næmingarnar til innlivan, samavgerð, samábyrgd, rættindi og skyldur í einum fólkaræðisligum samfelag. Undirvísing og gerandislív skúlans eiga at vera grundað á andsfrælsi, tollyndi, javnvirði og fólkaræði.

 

Og í endamálsorðingini í dagstovnalógini:

 

§ 2. At búgva børnini til innlivan, samavgerð, samábyrgd, rættindi og skyldu í einum fólkaræðisligum samfelag

 

Tað er sostatt álagt okkum at geva uppvaksandi ættarliðnum eina fólkaræðisliga uppaling. Tað er mang, ið bendir á, at okkara skúlar og dagstovnar hava svikið so dyggiliga, tá ið um handa partin ræður.

Men sjálvandi er tað ikki bara skúlin og dagstovnarnir, ið hava svikið. Vit mugu spyrja um almennið í Føroyum er demokratiskt?

Øll tey ábyrgdarfólk vit hava, ið hava skyldu til í gerandisdegnum at umsita og røkja fólkaræðið, hava tey handla demokratiskt í teirra gerðum? Alt frá embætisfólki til undirvísarar, granskarar og rektarar á okkara hægri læristovnum og í miðnámsskúlunum, hava tey umsitið fólkaræðið á ein hátt, ið ger, at fólkaræðið er ein sjálvfylgja í okkara samfelag?

 

 

Er okkara samfelag gjøgnumsúrgað av einum demokratiskum hugburði?

Hava vit sjálvi tikið fólkaræðið í álvara?

Vit verða nokk noydd til at siga við Bob Dylan: The answer is blowing in the wind.

Men eitt er vist, ábyrgdin av fólkaræðinum er ikki fyrst og fremst hjá landsstýri og løgtingi, men hjá okkum øllum – vit hava samábyrgd og eru samsek.

 

Og so er brádliga tað allarvakrast norðlýsið á kvøldarhimmalinum.Ja, náttúran ger ikki mun á fólki øll eiga, á demokratiskan hátt, lut í vakurleikanum.

 

At gerast partur av moralska skriðulopinum

 

 

 

 

 

Í fleiri londum rundan um okkum, hevur verið kjakast um, hvørt tað átti at verðið skipað eitt slag av almennari whistleblowerskipan.

 

Trupulleikin er – sum nógv av okkum kenna tað aftur – at tað er so nógva staðni vit gjarna vildu sagt frá. Tað er so nógv, ið fer fram, ið ikki eigur at fara fram, ið vit síggja ígjøgnum fingrarnar við. Sjálvt um vit hava talufrælsi og alt hatta har. 

Jú, vit hava talufrælsi og – sigst –fólkaræði á pappírinum, men samstundis hava vit eisini eina rúgvu av leiðarum - og tá hugsi eg ikki um politikarar – ið ikki kundu droymt um at skipa eitt opið kjak um stovnin hjá teimum ella leiðsluháttin hjá teimum, sjálvt um nógv kanska kundi verið øðrvísi var ein opin dialogur við starvsfólkið.  Hetta er bæði innan tað almenna og tað privata.

 

Hóast tað almenna hevur ein frálíkan starvsfólkapolitikk, so er tað næstan undantak, at  hann verður hildin, og tá ið tað so oftani eru ráð og stovnar undir landinum sjálvum, ið bróta hann: hvat eru vit so? 

Tey flestu av okkum velja at tiga, antin av miskiltum loyaliteti ella fyri frið skyld; men eisini tí vit óttast tær avleiðingar, vit vita tað kann fáa fyri okkum persónliga tala vit at ella siga frá .

 

Dømini eru legio. Men er tað serliga fremjandi fyri fólkaræðið?

Tí í teirru løtu vit ikki tala at, so eru vit medskyldug, og meira vit tiga og góðtaka, verri verður at tala at, og sum frálíður eru vit partar av moralska skriðulopinum og vit eru øll endaði í díkinum, syngjandi við Finnboga Ísakson, sála: Góða mamma tað var ikki eg, dreingirnir teir fírdu meg… 

Ja, kanska vit hava brúk fyri eini whistleblowerskipan fyri at koma burturúr naggatódnini, og fáa eina nýggja byrjan.

 

 

FÓLKARÆÐI UPPÁ KVAMSVÍS

Hetta, sum Vágaportalurin her ger vart við, at fólk verða sett í ikki lýst fyribilsstørv í miðfyrisitingini http://www.vp.fo/pages/posts/vaelutbugvin-konufolk-hava-litlan-kjans-34439.php#.Uk00_fZq3TM.facebook, er ikki ein nýggjur óvani hjá tí almenna í Føroyum.

 

Meðan Jóannes Hansen  resideraði sum rektari á fyrrverandi Føroya Læraraskúla, árini 2006 til 2011, so var hetta ein tann mest vanligi setanarformurin har, at fólk vórðu sett í fyribilsstørv uttan at hesi størv vórðu lýst leys.  

 

Størvini vórðu sett eftir ógjøgnumskygdum fortreytum hjá rektaranum sjálvum, kanska við stuðli frá tí útvalda skaranum av lærarum á Føroya Læraraskúla, hann hevði rundan um seg. Setanarbólkar vóru ikki, í øllum førum ikki sum flestu lærarar vistu av.

 

Fleiri ferðir vórðu størvini kallaði prosjektstørv, men eingin sá nakratíð nakra prosjektlýsing, hóast biðið var um tað frá fakfelagnum hjá lærarunum á skúlanum. Tað er bara tað, at slík størv skulu lýsast leys, soleiðis at øll hava sama møguleika at søkja, tað varð ongantíð gjørt.  Fleiri av hesum fyribilsstørvum vórðu seinni konverteraði til føst størv, hóast øll henda mannagongd var sáttmálabrot, brot á fyrisitingarlógina og almenna setanarpolitikkin. Sáttmálin hjá Akademikarafelagnum ásetur, at fyribilsstørv ikki kunnu verða longri enn 3 mánaðir, so skal skil fáast á.  

 

Akademikarafelagið bæði mótmælti, helt fund við partarnar og blokeraði størvini. Men einki hendi, tað varð ikki lurtað, óreglusemið helt bar fram við góðkenning frá Mentamálaráðnum, Lønardeildini hjá Fíggjarmálaráðnum og táverandi rektaranum á Setrinum, Jóan Paula Joensen. Øll hesi vórðu væl og virðiliga kunnaði um, hvat fór fram, men øll runnu undan ábyrgd.

 

 

Í summum førum vórðu fyribils sett fólk sett til at lesa tímar hjá fólki, ið vóru í føstum starvi frammanundan – uttan avtalu við viðkomandi, ið sat í føstum starvi frammanundan. Soleiðis, at bæði tann í føstum starvi og tann fyribilssetti fingu løn fyri sama arbeiði, dupult løn varð goldin fyri sama arbeiði. Annar fekk løn fyri einki at gera, og fyribilssetti fekk løn fyri at lesa tímarnar hjá tí fyrra.

 

 

Roynt varð at mótmæla, men ikki rein við, óskilið helt ótálmað fram.

Eisini leiðandi embætisfólk hjá Mentamálaráðnum sjálvum, vórðu sett í  hesi óregluligu støv.

Fleiri av teimum, ið vórðu sett í starv á henda hátt, sita nú í leiðandi størvum á Námsvísindadeildini á Fróðskaparsetri Føroya.

Nú er hetta ikki nøkur skakandi nýggj avdúking av viðurskiftunum, eg her komi við. Mótmælini frá Akademikarafelagnum/Magistarafelagnum og blokadan vóru púra alemenn, einki varð krógvað. Men tað varð bara tagt í hel. Tað tykist sum, at vit eru so von við slíkt her á landi, at tað bara fer fram við, uttan nakra serliga øsing. Tað er eitt vandatekin fyri fólkaræðið, at so er, tí í okkara demokratisku grannalondum, hevði hetta sjálvandi fingið fylgjur og skapt stóra gølu. Men ikki í Føroyum, her fáa tey, ið eru upphavið til og luttaka í slíkum óreglusemi størv, løn og rós fyri avrikið.

 

 

 

Lagnunar speið er, at bæði fyrrverandi rektarin á Setrinum og fyrrverandi rektarin á Føroya Læraraskúla hava sitið saman í stjórnarskipanarnevndini, ið skuldi skapa fortreytirnar fyri eini demokratiskari stýriskipan í Føroyum. Fyrrverandi rektarin á Setrinum var formaður, meðan fyrrverandi rektarin á Læraraskúlanum var nevndarlimur í stjórnarskipanarnevndini.

 

 

Hava vit mist moralska og etiska fótafestið?

 

Tað er eitt, sum ger meg bilsnan her á klettunum. Nei, satt at siga, so er tað so mangt eg undrist um. Men eg eri noyddur til at spyrja meg sjálvan: Hava vit mist burtur allar moralskar og etiskar proportiónir í hesum landi?

Her búgva 1350 børn, ið eru í fátækraváða. Øll hesi børn, ið eru hótt, fara fram við borðinum í kjakinum í almenna rúminum og á løgtingi uttan at tað stóra uppmerksemi verður givin teimum. Rætt skal verða rætt, so royna onkrar tingkvinnur, ja, tingkvinnur, at seta fram uppskot um at bøta um lívsvilkorini – menninir eru kúrrir, tykjast ikki at hava áhuga fyri nøkrum so lítisverdum sum lívsvilkorunum hjá børnum okkara.

Men kemur eitt hol gjøgnum eitt fjall ella undir sjónum fyri hundraðtals milliónir ella fleiri milliardir, upp í almenna rúminum, so fer alt upp at flagsa og gorra, sum var hetta altavgerandi fyri okkara lívsgóðsku. Bæði á løgtingi, í portalum, bløðum og sosialum miðlum er alt á gosi. Øll hava eina meining - bæði leik og lærd. Upp á meg virkar hetta púra avlagað.

Samstundis við, at vit siga okkum ikki hava ráð til at fara virðiliga um okkara børn og eldri.

Hava vit púrasta mist perspektivið burtur, hví vit búgva her og hvørjum vit skulu tæna? At tað er menniskjum og ikki deyðum lutum? Teir deyðu lutirnir koma í aðru røð, sum ein av fortreytinum fyri tí góða lívinum fyri øll.

Hvat við at byrja eitt kjak um persónliga og almenna moralin hjá okkum og etisku virði okkara. Hvat hevur týdning í lívinum?

 

 

 

AT SNAKKA DEMOKRATI

Fólkaræði er ikki ein máti at snakka, men ein máti at liva. Vit hava so ómetaliga nógv her á landi, ið snakka fólkaræði, men handla einaræðisligt. Ikki minst millum almennar leiðarar, ábyrgdarpersónar og eygnatænarar teirra er hetta stóri trupulleikin. Eitt eru politikarnir, teir kunnu veljast til og frá, verri er við teimum, ið sita alla staðni í umsiting og á stovnum okkara, ið snakka demokrati, men handla akkurát øvugt.

Tann svartaspillan gjøgnumsúrgar alt okkara samfelag: umsiting, stovnar og skúla. Fyrrenn vit eisini standa á Vaglinum og siga: “ at tað vilja vit ikki meira!” So koma vit ikki víðari. Demokrati er ikki ein abstraktión, men handling í gerandisdegnum – hjá okkum øllum. Demokrati er at vera.

SJÁLDAN KEMUR DÚVUUNGI ÚR RAVNSEGGI

Tað eru summir dagar í vikuni, ið gerast øðrvísi, ein slíkan havi eg havt í dag. Og fari eg at siga: “Mangt skal ein hoyra, áðrenn av dettur oyrað.”  Hví eg taki so til? Jú, knassarnir báðir Jóan Pauli Joensen, professari, fyrrverandi rektari á Fróðskaparsetri Føroya og formaður í stýriskipanarnevndini og Hans Trygvi Teirin, løgfrøðingur, ið javnan førir seg fram í miðlunum, sum rættvísisapostul, eru farnir at tosa um fólkaræði.

 

 

Jóan Pauli Joensen sigur á Vágaportalinum:”Hvussu skulu vit líta á eina Rættarnevnd, sum ivast í, hvar rættur er?... Hvar er ábyrgdin og hvar er álitið?” Meðan Hans Trygvi Teirin sigur á einum fundi í Eldramálið í Miðvági í gjárkvøldið: “ Øll hava rætt at siga sína hugsan, men tað skal sjálvandi vera undir ábyrgd... Vit hava eina mentan, har vit ikki tora at siga okkara meining á røttum staði.” Eg meini so við! Sjálvur havi eg upplivað eitt sindur sermerktu tolkingina  av fólkaræðinum hjá hesum báðum stavnunum, og tá sigi eg tað pent. So tað einasta eg havi hug at siga er:”Nógv fyri at hoyra lús hosta og loppu goyggja.”

Í ÓÐUM VERKI

 

 

 

Tá ið eg upprunaliga skrivaði hesa grein, var kunngerðin um forskúlar ikki sett í gildi, men sama dag, sum seinni partur av greinini varð prentaður í Sosialinum, fríggjadagin 16. august, varð kunngerðin lýst á Kunngerðarportalinum. Tað var mín vón, tá ið eg skrivaði greinina – akkurát, sum so nógv onnur frammanundan mær hava roynt – at fáa Mentamálaráðið at hugsa seg um, og fara í dialog við øll fakfólk á økinum um tilboðið til tey 6 til 7 ára gomlu. Tað er so ikki eydnast. Mentamálaráðið hevur ikki lurtað, og hevur av sínum eintingum bara sett hesa forskúlakunngerð í verk - við so gott sum ongum grundarlagi og við ongari fakligari grundgeving. 

Tað ger so ikki greinina minni aktuella – heldur tvørturímóti – tí at fakligu argumentini bara eru ein eyka undirstriking av, hvat er farið fram, og hvussu vónleyst tað kann vera at argumentera fakligt við hægstu myndugleikar okkara. Men slíkt afturstig sum hetta skal kortini ikki halda okkum aftur í at brúka orðsins makt. 

Tí, sum kvøðið verður: 

Og de dansed dem på slottet ind

- slottet det er vundet;

med dragne sværd under skarlagensskind.

For Erik konge hin unge;

med dem så vare de,

for hannem så dansed de.

 

 

 

Leið meg út á villar víddir, har lívið leika skal

Ein forskúlakunngerð og ein forskúlaroynd

Sjódregil fyri landi stendur,

man til bøndur tala:

"Tungligt er, tá undangongan

endar aftur á hala."

Grái táttur ella bóndatátturin, 1938 

 

Seinastu 20 – 30 árini er stovnsliggeranin av barndóminum í Føroyum vaksin við risafetum. Hetta hevur eisini havt við sær, at børnini í mestan mun sita inni og læra. Tað eyðkennir menningina og læringina hjá teimum. Ístaðin fyri at læra av lívinum, læra tey um lívið. Men tað at læra um gerst ofta øgiliga skjótt minni hugaligt og stuttligt hjá børnunum, soleiðis, at læringin verður merkt av tvingslig og er ónattúrlig, samanborið við at læra av.

ÁBYRGDARLOYSI SETT Í SYSTEM

Tann 16. august hevur landstýrismaðurin í Mentamálum, Bjørn Kalsø, sett í gildi: “Kunngerð um skipan og læring í forskúla.” Henda kunngerð hevur, síðani hon fyrstu ferð kom í ljósmála í november 2010, fingið eina óvanliga kaldiga móttøku, og hevur verið skrivað upp í fleiri leypar um, hví hon ikki eigur at verða sett í gildi.

Tá ið løgmaður bæði sigur satt og ósatt viðvíkjandi útbúgvingunum á Fróðskaparsetri Føroya

 

Í løgmansrøðu síni 2013 segði løgmaður: 

”Hægri útbúgving er ein grundleggjandi fyritreyt fyri búskapar- og fólkavøkstri. Fróðskaparsetrið mennist støðugt. Fleiri útbúgvingar verða bodnar út, og talið av umsóknum er í ár metstórt. Heili 378 umsóknir vóru til komandi lestrarár. Av teimumum eru 274 upptikin.”

Her er ein tvørsøgn, dagin eftir løgmansrøðuna gjørdist greitt, at sjáldan fyrr hava umsøkjaratølini til pedagogútbúgvingarnar í Danmark verið hægri. Samstundis setur føroyska útbúgvingin met við lágum umsøkjaratali – tað lægsta, síðani hon varð sett á stovn í 1986.  

Talið av teimum, ið søkja inn á pedagogútbúgvingina í Føroyum bara lækkar

 

 

So hendi tað aftur. Sum tendensurin vísti seinasta ár, 2012, so gongur tað bara afturá við umsøkjaratalinum til pedagogútbúgvingina á Fróðskaparsetri Føroya, tølini eru hesi: 

2001 109 umsóknir
2002 109 umsóknir
2003 112 umsóknir
2004 eingi samlaði tøl
2005 136 umsóknir
2006 114 umsóknir
2007 91 umsóknir

2008: 86 umsóknir

2009: 71 umsóknir

2010: 63 umsóknir

2011: 69 umsóknir

2012: 58 umsóknir

2013: 50 umsóknir
 

Í 2005 vóru 136 umsóknir til pedagogútbúgvingina, tað er meira enn samlaða talið av umsóknum til bæði pedagog og læraraútbúgvingina í ár, samlaða talið er 133 umsóknir í 2013.

Har er jú hend ein øgilig afturgongd í umsóknum til pedagogar. Pedagogútbúgvin var fyrr ein tann mest populera, ið var, tað er eisini undrunarvert, tá ið hugsað verðu um, at stórur tørvur er á pedagogum. Síðani upptøkurnar í fjør havi eg fingið innlit í, hvussu hendan nýggja útbugvingin er blivin til, og í tí tilburði er nokk ein partur av frágreiðingini uppá afturgongdina. Eg skal skriva nærri um tað seinni, men tað er ikki hugaligur lesnaður, hvussu pedagogútbúgvingin er viðfarin av teimum, ið hava ábyrgd av henni.